Özü düzəlməyəcək. Osteoporoz nəyə görə təhlükəlidir və ciddi problemlərin qarşısını necə almaq olar

Oktyabr ayında Ümumdünya Osteoporoz Günü qeyd olunur. Bu xəstəliyə çox diqqət yetirilməsi boş yerə deyil: həkimlər osteoporozu “səssiz pandemiya” adlandırırlar – o, kifayət qədər çətin aşkar edilir və ilk təzahürlərdən əvvəl səssizcə davam edir, lakin 45 yaşdan yuxarı insanların ölüm səbəbləri arasında, osteoporoz ürək-damar və onkoloji xəstəliklərdən sonra üçüncü yeri tutur.

Bu gün “Ozü düzəlməyəcək” layihəsində osteoporozun nə olduğunu, bu xəstəliyin necə yarana biləcəyini və ondan qorunmağın mümkün olub-olmadığını anlamağa çalışacağıq. Bunu bilmək hər kəs, xüsusən də yaşlı insanlar üçün xüsusilə vacibdir. 50 yaşdan yuxarı hər üçüncü qadın və hər beşinci kişi bu dayaq-hərəkət sisteminin xəstəliyindən əziyyət çəkir. Layihə Respublika Diaqnostika Mərkəzinin (RDM) mütəxəssisləri ilə birgə hazırlanıb.

Osteoporoz nədir

Osteoporoz sümük toxumasının xəstəliyidir ki, bu zaman sümüklər zəif olur, onların strukturu pozulur və hətta kiçik travma belə ciddi nəticələrə səbəb olur. Sınıq, həkimlərin dediyinə görə, “aşağı travma enerjisi” ilə baş verir – bir insanın hündürlükdən, məsələn, stuldan yıxılması nəticəsində əmələ gələn bir sınıq.

Hər 10 ildən bir yeni skeletimiz olduğunu bilirdinizmi? Sümük canlı bir quruluşdur və bədəndə çapıq olmadan sağalan yeganə toxumadır. Həyatımız boyu sümük formalaşması, başqa sözlə “remodeling” prosesi gedir. Osteoklastlar köhnə sümüyü məhv edən xüsusi hüceyrələr, osteoblastlar isə yeni sümük meydana gətirən hüceyrələrdir. Əgər onlar tarazlıqdadırsa, sümük toxuması saat mexanizmi kimi yenilənir. Ancaq yaşlaşdıqca, sümük toxumasının məhv edilməsi kimi bir problem yaranır – bu proses məhz osteoporoza səbəb olur.

Problem ondadır ki, osteoporoz olduqca çətin aşkar edilir və ilk təzahürlərə qədər səssizcə axır. Osteoporozun ilk əlaməti aşağı səviyyədə travma ilə sınıq ola bilər, baxmayaraq ki, çox vaxt osteoporozun əlaməti kimi qəbul edilmir, sadəcə yıxılmanın nəticəsi hesab olunur – buna görə osteoporoz vaxtında diaqnoz olunmur. Bundan əlavə, osteoporozun özü ağrı vermir, insan onun nəticələrindən ağrı yaşamağa başlayır – sınıqdan sonra.

Risk qrupunda kimlərdir

Osteoporoz yaşlıların xəstəliyidir və qadınlar bundan daha çox əziyyət çəkirlər. Bu, menopauza zamanı hormonların dəyişməsi və cinsi hormonların yalnız sümük sağlamlığında çox mühüm rol oynaması ilə bağlıdır.

Kişilər qadınlara nisbətən osteoporozdan bir az daha az əziyyət çəkirlər, lakin hətta onların arasında çox yayılmış bir xəstəlikdir. Bu, dünyada 50 yaşdan yuxarı hər beşinci kişidə baş verir. Bundan əlavə, kişilərdə sınıqlardan sonra ölüm təxminən 30% yüksəkdir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumatına görə, 2025-ci ilə qədər dünyada təxminən yarım milyard xəstə osteoporozdan əziyyət çəkəcək. Bu, 50 yaşdan yuxarı hər üçüncü qadın və hər beşinci kişidir.Osteoporoz gənclərdə olduqca nadir hallarda olur. Bir qayda olaraq, bu vəziyyətdə, sümük toxumasının vəziyyətinə təsir edən digər xəstəliklər səbəb olur və sonra isə ikincil osteoporoz inkişaf edir.

Osteoporozun inkişafına nə təsir edir

Revmatoloqlar obrazlı şəkildə deyirlər ki, osteoporoz uşaqlıq dövründə kliniki olaraq qocalıqda özünü göstərən xəstəlikdir. Bunun mənası budur: uşaqlıqda sümük kütləmizi yığırıq, onu təxminən 35 yaşa qədər qururuq və sonra yavaş-yavaş itirməyə başlayırıq. Bu işdə nə qədər uğur qazanmağınız həyatımızda osteoporozun olması və ya olmamasından asılıdır. Buna görə də, uşaqlarınızın və ya nəvələrinizin nə yediyinə, nə qədər aktiv olduqlarına, nə qədər tez-tez açıq havada olduqlarına diqqət yetirin. D vitamini qəbulunuzu izləmək də vacibdir.

Osteoporozun inkişafına təsir edən başqa amillər də var:

• Aşağı enerjili sınıq. Bu, öz boyunun hündürlüyündən və aşağıdan yıxılarkən, öskürərkən, asqırarkən, qəfil hərəkət edərkən yaranan zədənin adıdır. Hər baş verən sınıqdan sonra növbəti sınıq riski 2-3 dəfə artır. Buna görə də, sümüklərinizə çox diqqətli olmalı və yeni yaralanmaların qarşısını almaq üçün həkim nəzarətində olmalısınız.

• Genetik meyl. Əgər valideynlərdən birində osteoporoz səbəbi ilə omba sınığı olubsa, o zaman həmin şəxs risk altındadır.

• Aşağı pik sümük kütləsi. 25-30 yaşlarında insan sümükləri ən böyük gücə çatır. Bu dövrdə sümük toxumasının sıxlığı və keyfiyyəti nə qədər yüksək olarsa, qocalıqda osteoporozun inkişaf riski bir o qədər az olar. Sümük sıxlığı ikili enerjili rentgen absorptiometriyası adlanan xüsusi müayinədən istifadə etməklə hesablana bilər.

• Sümük toxumasına təsir edən digər xəstəliklər. Məsələn, şəkərli diabet, revmatoid artrit, cinsi vəzilərin qeyri-kafi funksiyası (hipoqonadizm), xərçəng və genetik xəstəliklər, böyrək xəstəlikləri.

• Qlükokortikoid hormonlarının qəbulu. Qlükokortikoidlər revmatizm, revmatoid artrit, bronxial astma, kəskin limfoblastik və miyeloid leykoz, infeksion mononükleoz, bəzi dəri və digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Müvafiq dərmanların qəbulu bu xəstəliyin ən ağır formalarından biri olan qlükokortikoid osteoporoza səbəb ola bilər. Bu, onurğa beyni üçün təhlükə yaradan vertebranın sıxılma sınığına səbəb ola bilər.

• Pis vərdişlər. Alkoqol və tütün bütün orqanizmin işinə mənfi təsir göstərir, o cümlədən sümük mübadiləsi prosesini pozur.

• Aşağı çəki. Bədən kütləsi indeksinin 18 kq/m²-dən az olması osteoporozun inkişafında bir amildir. Bundan əlavə, protein qəbulunu məhdudlaşdırmaq və ya süd məhsullarından qaçınmaq kimi ciddi bir pəhrizə riayət etmək sümük sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər.

• Kalsium çatışmazlığı. Bədəndə bu maddənin olmaması ilə, sümükdən kalsiumu buraxan, onu daha zəif edən paratiroid hormonu istehsal olunur.
• Vitamin D çatışmazlığı. D vitamini orqanizmin kalsiumu mənimsəməsinə kömək edir. Günəş işığına məruz qaldıqda dəridə əmələ gəlir.

Osteoporozun hədəfləri

Bədəndə 206 sümük var, insanda osteoporozun yarana biləcəyini göstərən dörd böyük sınıq ola bilər.

1. Mil sümüyünün sınığı, yaxud elmi dillə desək, mil sümüyünün distal metaepifizinin sınığı.
2. Onurğa sınığı. Bu, məsələn, bir insan güclü asqırırsa baş verə bilər. Bunlar nadir hallarda aşkar edilən sınıqlardır – ağciyərlərin kompüter tomoqrafiyası aparılarkən təsadüfən aşkarlanırlar.
3. Bud sümüyünün boynunun sınığı. Çox vaxt belə bir sınığı olan xəstələr zədənin özündən deyil, ağırlaşmalardan – adətən pnevmoniya, tromboz, tromboemboliya, yataq yaralarından ölürlər.
4. Çiynin cərrahi boyun sınığı.

Sınıq zamanı nə etməli 

Söhbət osteoporoz zamanı sınıqdan gedir – hündürlükdən yıxıldıqda, obrazlı desək, kresloya oturmaq istədikdə yıxılmağı. Ən əsası tez hərəkət etməkdir. Osteoporoz zamanı sınığın nəticələrini minimuma endirmək üçün xəstəyə düzgün və vaxtında tibbi yardım göstərmək lazımdır. Dərhal və gecikmədən – təcili yardım çağırın. Belə vəziyyətlərdə həkimlər xəstəxanaya yerləşdirməni təklif edirlər, bundan imtina etmək olmaz. Artıq xəstəxanada isə travmatoloqlar zədənin gücünü qiymətləndirəcək və cərrahi müalicə üsullarından birini təklif edəcəklər.

Yaşlı bir insanın aktivliyini bərpa etmək üçün əməliyyat təklif oluna bilər. Belə bir xəstə nə qədər tez əməliyyat olunarsa, onun ayağa qalxma şansı bir o qədər çox olur. Hal-hazırda, travmatoloqların bud sümüyünün və ya trokanterik bölgənin sınıqlarının müalicəsinə yanaşmaları kəskin şəkildə dəyişib. Əgər əvvəllər xəstənin onu əməliyyat etmək üçün çox qoca olduğuna inanılırdısa, indi əksinə, yaş bunu etməmək üçün səbəb deyil. Əgər əməliyyat 48 saat, daha yaxşı olar ki, 24 saat ərzində aparılarsa, o zaman nəticələr o qədər də ciddi olmayacaq.

Əməliyyat olmadan, bir çox xəstə alınan sınıqdan sonra bir il ərzində ölür. Əməliyyatdan sonra ölüm də mümkündür, lakin bu vəziyyətdə xəstənin sağ qalması və sağalması ehtimalı çox yüksəkdir.

Profilaktikası varmı?

Osteoporozun profilaktikası olaraq, travmatoloqlar qadınlara menopauzanın başlanğıcından sonra ginekoloq-endokrinoloqa müraciət etməyi tövsiyə edir. Hormon terapiyasına bacarıqlı yanaşma qadının gəncliyini növbəti on il müddətinə uzada bilər. Hər kəsin öz pəhrizinə və həyat tərzinə nəzarət etməsi də vacibdir. Menyuda kalsium və D vitamini yüksək olan qidalar olmalıdır. Bunlar süd məhsulları, pendir, yağlı balıqlardır.

Pis vərdişlərdən imtina edin – siqaret və alkoqol osteoporozu təhrik edir. İnsanın yaşına uyğun olan sağlam həyat tərzi də əla profilaktikadır. Ümumiyyətlə, çatışmazlıqları doldurmaq üçün yalnız düzgün qidalanma və həyat tərzi kifayət deyil – həmişə həkimlə məsləhətləşmək yaxşıdır.

Əgər siz risk qrupundasınızsa

Osteoporoz riskiniz varsa, müayinədən keçməyə dəyər. Osteoporozu təyin etməyə kömək edən xüsusi tərəzilər var. Sümüyün mineral sıxlığını təyin etmək üçün bir araşdırma (dansitometriya və ya osteodensitometriya) var.

Osteoporoz düzgün terapiya və D vitamini və kalsium dozası ilə müalicə olunur. Bu, sınıqlardan və ciddi ağırlaşmalardan qaçınmanıza kömək edəcək ömürlük müalicədir. Unutmayın ki, hər hansı bir xəstəliyin qarşısını almaq həmişə onun nəticələri ilə mübarizə aparmaqdan daha yaxşıdır.

Sağlam olun!