Özü düzəlməyəcək. Oksitosin hormonu necə işlədiyir və onun faydası nədir

Oksitosinə sevgi və bağlılıq hormonu deyilir. O, etibar hissini artırır, narahatlıq və qorxunu azaldır, sakitlik və inam verir. Hormon insan münasibətlərini gücləndirir. Məsələn, doğuşdan dərhal sonra ana ilə uşaq arasında bir bağlılığın yaranmasında iştirak edir, eləcə də ona sevgi hormonu da deyilir. Bununla birlikdə, son zamanlarda Amerikalı elm adamları, hər tərəfdən müsbət olan bu hormonun şübhə, təmasdan qaçınmaq və həsədə səbəb olmasını tapdılar.

Bu gün “Özü düzəlməyəcək” layihəsində oksitosinin psixikamıza və ümumiyyətlə sağlamlığımıza necə təsir etdiyini araşdıracayıq. Davranışımızı daha yaxşı başa düşmək üçün hormonun işini araşdırmağa çalışacağıq və eyni zamanda qucaqlaşmanın niyə ən yaxşı dərman olduğunu sizə izah edəcəyik. Layihə Respublika Diaqnostika Mərkəzinin (RDM) mütəxəssisləri ilə ortaq şəkildə hazırlanıb.

Oksitosin nədir

Oksitosin, yalnız məməlilərdə olan sadə və qədim bir hormondur. Gəmiricilərdə, anaların övladlarına qayğı göstərməsindən məsuldur. Bəzi canlılarda parazitlərə qarşı tolerantlıqla əlaqələndirilir. Qadınlarda, bu, doğuş və əmizdirmə prosesləri ilə əlaqələndirilir, kişilərdə həmçinin nəsilə qayğı zamanı yarana bilər.

Oksitosin hormonu hipotalamusda (beyində bir çox fərqli hormon və kimyəvi maddə istehsal edən beyin quruluşu) istehsal olunur və neyronlar tərəfindən anbar rolunu oynayan hipofiz bezinə (şəkildəki narıncı nöqtə) aparılır. Yığılmış oksitosin ehtiyatları ehtiyac olduqda buradan çıxır və çox müxtəlif təsirlər yaradır.  

Oksitosin, əsasən qadın orqanında istehsal olunan bir hormondur. Lakin, az miqdarda kişilərdə də hipotalamusda sintez edilir. Hər hansı bir hormon kimi, reseptorlarla tandemdə işləyir (bu arada, insanlarda çox sayda oksitosin reseptoru var – bütün digər heyvanlarda olandan daha çox; beləliklə, “cəmiyyətimiz” anatomiya ilə əvvəlcədən təyin olunmuşdur). Düzdür, hüceyrələrdə oksitosin reseptorları azdırsa, insan onlar nə qədər çox olursa olsun, təsiri az olacaqdır. Və digər proteinlər kimi reseptorlar da genlərdə kodlanır.

Önəmli olan yalnız genlər deyil. Uzunmüddətli tədqiqatlar uşaqlarda oksitosin reseptorlarının genlərin aktivliyinin ana qayğısından asılı olduğunu göstərdi. Ömrünün ilk aylarında ananın körpəyə olan münasibəti onun oksitosin sisteminin meydana gəlməsinə kömək edir. Və bu, öz növbəsində, uşağın ictimailəşməsinə təsir göstərir. Depressiya, stress, yorğunluq gənc anada oksitosin istehsalına maneə törədir, bu da körpənin gələcəyinə mənfi təsir göstərir.

Oksitosin haqqında bildiklərimiz

Bu möcüzəli hormon keçən əsrin əvvəllərində aşkar edilmişdir. Məşhur İngilis fizioloqu və farmakoloqu Henri Deyl 1906-cı ildə bədəndə uşaqlığı bağlayaraq doğuşu stimullaşdıran bir maddə tapdı. Deyl bu maddəni hamilə pişiklərə, köpəklərə və hind donuzlarına tətbiq etdikdə, yan təsirlərə səbəb olmadan uterus sancılarını stimullaşdırdığını tapdı. Yeri gəlmişkən, “oksitosin” yunan dilindən “tez doğuş” kimi tərcümə olunur. Tezliklə oksitosinin əmizdirmə üçün lazım olan südün ifrazından da məsul olduğu məlum oldu.

Quruluş baxımından olduqca sadə oksitosin digər hormonlardan daha əvvəl sintez edildi – bunun üçün 1955-ci ildə Amerikalı biokimyaçı Vinsent du Vinyo Nobel mükafatını aldı. O vaxtdan bəri, doğuşu asanlaşdırmaq üçün doğum xəstəxanalarında fəal şəkildə istifadə olunur və heyvanlar üzərində bir sıra təcrübələr başlayır.

1970-80-ci illərdə aparılan araşdırmalar hormonun davranışımıza da təsir etdiyini sübut etdi. İlk tapıntılardan biri bu beyin hormonunun ana ilə uşaq arasındakı əlaqələrin inkişafında iştirak etməsidir. Bunu siçovullarla aparılan araşdırmalar təsdiqlədi. Qanda oxitosinin olmaması nəticəsində heyvanlar balalarına qayğı göstərməkdən imtina etdilər və ümumiyyətlə digər siçovullara qarşı apatiya nümayiş etdirdilər. Lakin əlavə dozalar vurulmuş gəmiricilər başqa siçovullarının balalarına baxmağa başladılar.

1990-cı illərdə tədqiqatçılar oksitosinin cütlərin münasibətlərində hansı rol oynadığını araşdırmağa başladılar. Təcrübə, digərlərindən fərqli olaraq bütün ömrünü bir partnyorla keçirən gəmiricilər olan taxıl siçanları ilə aparıldı. Alimlər oksitosin qəbul edən taxıl siçanlarının tanıdıqları əks cinsin nümayəndələri ilə vaxt keçirməyi üstün tutduqlarını tapdılar. Oksitosin qəbul etməyənlərdən fərqli olaraq yeniləri ilə maraqlanmadılar. Bu, insanlarla da eyni cür işləyir. Tədqiqatçılar başqa bir təcrübədə oksitosini kişilərə tətbiq etdilər və sonra onları cazibədar bir qadına təqdim etdilər. Monoqam münasibətlərdə olanlar, subay kişilərdən fərqli olaraq qadınlardan uzaq durmağı üstün tutdular. Beləliklə, oksitosin həqiqətən də ailə münasibətlərinin keşiyində durur. 

Sonra isə tamamilə fizioloji bir hormonun sosiallaşma üçün ən vacib hormon olduğu aşkar edildi. Başqa sözlə, qohumlarımızla, dostlarımızla və yaxın insanlarla birlikdə olduğumuz zaman xoşbəxtlik və sevinc hiss etməyimizi təmin edən məhz odur. 2005-ci ildə bir qrup Avropa və Amerikalı tədqiqatçı nüfuzlu Nature jurnalında “Oksitosin insanlara inam səviyyəsini artırır” adlı məqalə dərc etdi. Kənar şəxslərə inam elə artır ki, insanlar pullarından ayrılmağa hazır olurlar və bunu göstərən müxtəlif sübutlar var idi. Təşəbbüskar marketoloqlar dərhal dəbli butiklərinin girişinə oksitosin havaya səpilməsini təklif etdilər. Ancaq bu, bir fikir olaraq qaldı.Digər son tədqiqatlar göstərir ki, oksitosin olmasaydı, köpəkləri evliləşdirmək mümkün olmazdı. Alimlər heyvanın sahibi ilə hər hansı bir təmasda olmasının, ikisinin də sidiyində bu hormon səviyyəsinin artmasına səbəb olduğunu tapdı. Maraqlıdır ki, vəhşi canavarlara bu aid deyil. Alimlər bunun insanlar və itlərin birgə təkamülünün bir nəticəsi olduğuna inanırlar.

Oksitosinin təsirləri

1. Doğuş zamanı əsas hormonlardan biridir, bunun sayəsində ana ilə uşaq arasındakı əlaqə yaranır. Oksitosin sancılara səbəb olur. Buna görə həkimlər doğuş zamanı qadına bu hormonu iynə ilə vura bilərlər. Oksitosinin aktivləşməsi ananın uşağa bağlılıq hissini artırır, ilk toxunuş isə körpənin bu bağlılığı öyrəndiyi ilk jestdir. Gələcəkdə oksitosin laktasiya prosesində əhəmiyyətli bir rol oynayır və eyni zamanda ana ilə uşaq arasında psixoloji bir əlaqə qurmağa kömək edir. Bəlkə də anaların doğuşla əlaqəli bütün çətinlikləri unutmasına imkan verən oksitosinin aktivləşməsidir. Yeri gəlmişkən, körpələri ilə çox vaxt keçirən gənc atalarda da oksitosinin miqdarı yüksəkdir. Doğrudur, elm adamları nəyin əsas olduğunu hələ tam bilmirlər: ya hormon qayğını stimullaşdırır ya da ki, qayğı onun qana atılmasına səbəb olur. 

2. Oksitosinin təsiri altında insanlar daha mehriban, daha etibarlı, başqalarına daha diqqətli olurlar. Lakin bu təsir yalnız yaxın adamlara aiddir. Maraqlıdır ki, oksitosin yaxınlara qarşı sevgi ilə yanaşı onları qorumaq istəyini də artırır, bu da yadlara qarşı aqressiv davranmaq deməkdir.

3. Oksitosin stresin öhdəsindən gəlməyimizə kömək edir – kortizol kimi stress hormonlarının səviyyəsini aşağı salır. Qanda oksitosin nə qədər çox olarsa, kortizol o qədər az olur. Və bir şey sizi əsəbləşdirirsə, sadəcə sevdiyiniz birini qucaqlamaq kifayətdir və narahatlıq hissi geri çəkilməyə başlayacaq.

4. Oksitosin bizi başqaları ilə əməkdaşlıq etməyə və bir-birimizə kömək etməyə təşviq edir. Həqiqət budur ki, oksitosin beynin mükafat sistemində əhəmiyyətli bir maddə olan dopaminin səviyyəsinə də təsir edir. Dopaminin sayəsində əməkdaşlıq etmək və ünsiyyət qurmaqdan çox məmnun oluruq: birlikdə işləmək bizə bioloji səviyyədə zövq verir.

5. Yüksək oksitosin səviyyəsi insanları biri-birinə cəlb edir. Şəxsi əlaqə istəyi – toxunuş, elektron ismarıclar və ya üz-üzə görüşlər vasitəsilə yaradır. Oksitosin eyni zamanda beyinə başqalarının düşündüklərini və hiss etdiklərini daha yaxşı anlamağa kömək edir. Empatiyanı və intuisiyanı artırır.

6. Son on ildə aparılan tədqiqatlar qanda oksitosinin mövcudluğunun insan sağlamlığına müsbət təsir göstərə biləcəyini göstərdi. Ohayo Universitetinin bioloqları hormonun yaraların daha sürətli sağalmasına kömək etdiyinə inanırlar. Dolayısı ilə bu məlumatlar yaxınlarınızla müsbət təmasların sağlamlığa birbaşa təsir göstərə biləcəyini təsdiqləyir.

7. Sağlamlıq üçün digər vacib amil ürək-damar sisteminə təsiridir. Mikrotravmalardan sonra ürək əzələ hüceyrələrinin bərpasını təşviq edir. Ürəkdə oksitosinə həssas olan xüsusi reseptorlar var. Stress reaksiyasına oksitosin istehsalı daxildirsə, stress sözün əsl mənasında insan ürəyini gücləndirir.

8. Və sevgi hissi də həmçinin oksitosinin təsiridir.

Oksitosin səviyyəsini necə artırmaq olar

1. Qucaqlaşın Oksitosinə bəzən qucaqlaşma hormonu da deyilir. Amerikalı oksitosin mütəxəssisi Dr. Pol Zak, gündə ən azı 8 nəfərlə qucaqlaşmağı tövsiyə edir. Qucaqladığınızların 95% insan sizə qarşılıqlı olacaq.
2. Ünsiyyət qurun. Ailənizi və dostlarınızı ziyarət edin. Yaxınlarınızla ünsiyyət orqanizmdə oksitosin səviyyəsini artırır.
3. Hətta onlayn ünsiyyətdə olun. Uzaqda olsanız da belə münasibətləriniz üzərində işləyin. Zəng edin, foto göndərin, sosial şəbəkələrdə söhbət edin, təəssüratlarınızı bölüşün, sevginizi etiraf edin. İnsanlarla hər müsbət təmas oksitosinin artmasına səbəb olur.
4. Masaja gedin. O, yüngül və rahat olmalıdır. Toxunuşlar da belə oksitosinin aktivləşməsinə səbəb olur
5. Ev heyvanını saxlayın. Oksitosin səviyyəsi ev heyvanları ilə təmasda olduqda artır. Dörd ayaqlı olsa da yaxınımıza qayğı göstərmək duyğularımıza müsbət təsir göstərir. Bundan əlavə, toxunuşlar oksitosinin sərbəst buraxılmasını daha da stimullaşdırır.
6. Toxumlar əkin. Bitkiləri böyütmək də oksitosin səviyyəsini artırdığı ortaya çıxır. Bitki mağazadan alınmayıbsa, toxumdan yetişdirilibsə, daha yüksək olacaq. Beləliklə, birdən özünüzü tənha hiss etsəniz – bir şey əkməyin zamanı gəldi

Belə çıxır ki, xoşbəxtlik bir kimyadır. Və biz özümüz “xoşbəxtlik hormonlarımızı” aktivləşdirə bilərik. Buna görə elə indi kimisə qucaqlayın.

Xoşbəxt və sağlam olun!