Özü düzəlməyəcək. Qalxanvari vəzi yoxlamaq nə vaxt yoxlamalı?

Sizi birbaşa endokrinoloqa yönəltmək üçün xüsusi simptomlarınız olduqda. Məsələn, qısa zamanda kökəlib və ya arıqladığınız təqdirdə, yorğunluq və davamlı olaraq zəiflik hiss edirsinizsə, yuxusuzluq, konsentrasiya problemi və zəif yaddaş müşahidə olunursa. Hər hansı bir orqanınızın ağrımağını gözləməyin. Qalxanvari vəzin ağrı siqnallarını vermir, buna görə problemin olduğunu hiss etməyə bilərsiniz. Bunun qarşısını necə alacağınız haqda danışırıq.

Bu gün “Özü düzəlməyəcək” layihəsində qalxanvarı vəzin necə işlədiyini, bədənimizdə nəyə təsir etdiyini və hansı simptomların bu orqanda problemin olduğuna işarə etdiyini anlamağa çalışacayıq. Yeri gəlmişkən, qadınlarda qalxanvarı vəz ilə əlaqədar problemlər kişilərə nisbətən 4-7 dəfə çoxdur. Heç vaxt qalxanvarı vəzlə probleminiz olmasa da, onu 2-3 ildən bir yoxlamağa dəyər. Buna görə qalxanvarı vəz haqqında daha çox məlumat əldə etmək hər kəs üçün faydalı olacaqdır. Layihə Respublika Diaqnostika Mərkəzinin (RDM) mütəxəssisləri ilə ortaq şəkildə hazırlanıb.

Qalxanvari vəz haqda əsas məlumat 

Qalxanvari vəz, boyunun ön və alt hissəsində yerləşən kiçik orqandır (cəmi 15-20 qram çəkisi var). O, qırtlağın qalxanvari qığırdağının qarşısında yerləşdiyi üçün belə adlandırılmışdır. Qalxanvari vəz kəpənəyə bənzəyir: bərzəx ilə birləşdirilmiş iki hissədən ibarətdir.

Vəzlə dərinin arasında yalnız incə fasya var (birləşdirici toxumadan “lövhələr”), demək olar ki, dərinin altında yerləşir, ona görə də toxunmaqla asan hiss olunur, əhəmiyyətli dərəcədə artdığı halda isə “gözlə” aydın görünür. Yetkinlik dövründə yeniyetmələrdə və hamilə qadınlarda ölçüsü arta bilər, lakin ümumiyyətlə bu cür dəyişikliklər kliniki baxımdan təhlükəli deyil.

Qalxanvari vəzin əsas vəzifəsi tiroid hormonlarının (tiroksin və triiodotironin) istehsalıdır. Bu proses yodun iştirakı ilə baş verir. Qalxanvari vəz yodu qan dövranından tuta bilən (bədəndə kifayət qədər olduqda) və hormonları sintez edən yeganə vəzdir. Yeri gəlmişkən, yodun həm  artıqlığı, həm də çatışmazlığı eyni dərəcədə zərərlidir, buna görə də onun istehlak normalarına riayət etmək vacibdir.

Qalxanvari vəzin hormonları çox vacibdir, çünki bütün bədənə təsir edirlər, daha dəqiq desək, maddələr mübadiləsini tənzimləyirlər. Bu hormonlar bir çox həyati funksiyadan məsuldur: beyin, sinir və ürək-damar sistemlərinin, mədə-bağırsaq traktının fəaliyyətini tənzimləyir, reproduktiv funksiyanı, süd və cinsiyyət vəzlərinin işinə və digər proseslərə təsir edir.

Qalxanvari vəz bətndaxili inkişafın üçüncü həftəsində yaranmağa başlayır, 10-12-ci həftədə ilk funksional fəaliyyət görünür, 12-14-ci həftədən sonra isə orqan tam olaraq hormon istehsal etməyə başlayır – fəaliyyət demək olar ki, hamiləliyin sonuna qədər böyüməyə davam edir. Dölün qalvanvari vəzi öz-özünə hormon istehsal etməyə başlayana qədər qadın orqanizmi onu ehtiyac duyduğu hər şeylə təmin edir. Bu səbəbdən hamilə qadında qalvanvari vəzin normal fəaliyyəti xüsusilə vacibdir, sağlam beyin və onurğa beynin formalaşması ilə yanaşı, gələcək uşağın zəkası da bundan asılıdır. Hamiləlik dövründə dölün və ya yeni doğulmuş uşağın qalxanvarı vəzlə problemi varsa, kifayət qədər yod əmələ gəlməmişdirsə, bu, kretinizmə (bu, bətndaxili inkişaf zamanı tiroid hormonunun inkişaf etməməsi ilə əlaqəli bir xəstəlikdir, buna görə beyin zəif inkişaf etmişdir) qədər zehni qabiliyyətlərə güclü təsir edə bilər).

Yeri gəlmişkən, qalxanvari vəzin tədqiqatı XIX əsrin sonunda yalnız kretinizmin öyrənilməsi ilə əlaqədar başladı. Dağ bölgələrinin sakinləri arasında bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayının artdığını gördülər. Bunu yod olmayan suyu içdikləri ilə əlaqələndirdilər. Bu xüsusilə Alp bölgələrində, İsveçrədə və qonşu bölgələrdə nəzərə çarpırdı. Beləliklə, qalxanvarı vəzin normal işləməsi üçün qida ilə birlikdə bədənə yodun daxil olmasının vacib olduğunu kəşf etdilər.

Qalxanvari vəzin ən çox görülən xəstəlikləri

Hipotireoz. Bədəndə çox az T4 olduqda inkişaf edir. İlk simptom kökəlməkdir. Hipotireoz zamanı maddələr mübadiləsi ləngiyir, artıq maye və parçalanma məhsulları daha az xaric olur və insan kökəlir. Hipotireozun bir çox səbəbi var: həm yod çatışmazlığı, həm də otoimmün tiroidit (immunitet sistemi qalxanvari vəzi təhlükəli bir xarici cisim sayır və onu məhv etməyə başlayır; hüceyrələr azalır və tiroksin səviyyəsi azalır). Tiroidit hər yaşda inkişaf edə bilər, lakin 45 yaşdan sonra qadınlarda daha çox görülür, baxmayaraq ki, kişilər və uşaqlar da xəstəlikdən əziyyət çəkə bilər.

Hiperterioz (tirotoksikoz da deyilir). Bu, əks vəziyyətdə, tiroksin səviyyəsi artdıqda meydana gəlir. Hormonun çox olması orqanizmi zəhərləyir, metabolik proseslər ayrılır, hüceyrələr enerji saxlaya bilmir və bədən çəkisi azalır. Hipertireozun səbəbi Graves xəstəliyi ola bilər. Bu otoimmun xəstəlik qalxanvarı vəzi ehtiyac duyduğundan daha çox tiroksin ifraz etməsinə məcbur edir. Bəzən bədənin özünə qarşı işləməyi dayandırılır, T4 səviyyəsinin normaya düşür və insan sağalır, lakin bu, yalnız 30% hallarda baş verir. Hipertireozun qurbanları da əsasən qadınlardır: kişilərdən 10 dəfə daha çox xəstələnirlər. Xəstəliyə hər yaşda rast gəlmək olar, lakin çox vaxt 20-40 yaşda olur.

Qalxanvari vəzi necə müəyyən etmək olar

Qalxanvari vəzdə problemin olmasını bir çox simptom ilə təyin etmək olar. Çətinlik ondadır ki, digər xəstəliklərlə də əlaqəli ola bilər. Buna görə, analiz vermədən bu problemlərin qalxanvari vəzin çatışmazlığı və ya hiperfunksiyası nəticəsində olub olmadığını dəqiq bilmək mümkün deyil. Yenə də, diqqət yetirməli olduğunuz həyəcan verici simptomlardan bəziləri bunlardır:

1. Çəki artımı və ya itkisi. Bu həkimlərin diqqət yetirdiyi ilk simptomdur. Hormonların səviyyəsi normadan yüksək olarsa, insan kəskin şəkildə arıqlayır. Qidanın kaloriliyi çəkiyə heç bir şəkildə təsir göstərmir: həmişəkindən çox yesəniz belə çəkiniz azalmağa davam edəcəkdir.

Hormonların aşağı səviyyəsi isə əksinə, əlavə çəkiyə səbəb olur. Metabolizm ləngiyir və bədən kaloriləri piy şəklində saxlayır. Eyni zamanda, pəhriz və fitnes köməyi ilə kökəlmək mümkün olmayacaq: yalnız hormonal fon normala döndükdə müalicədən sonra formaya gəlmək mümkün olacaq. Bütün bunlar yalnız böyüklərə deyil, uşaqlara da aiddir.

2. Daimi yorğunluq və zəiflik. Zülmkar yorğunluq və tükənmə hissi tez-tez hipotiroidizmlə əlaqələndirilir və xəstəliyin ilk əlamətləri hesab olunur. Ümumiyyətlə daha çox yatırsınızsa və çox çətin oyanırsınızsa, bu qalxanvarı vəzi yoxlamaq üçün siqnaldır.

3. Əsəbilik və əhval-ruhiyyənin pisləşməsi. Qalxanvari vəzin hormonlarının çoxluğu təkcə uşaqlarda deyil, yeniyetmələrdə və hətta böyüklərdə də əsəbilik, hirslik və artan göz yaşlarına səbəb olur. Əlamətlər arasında apatiya, emosional həyəcan, narahatlıq, çaxnaşma hücumları, göz yaşı və ya aqressiv davranış ola bilər. 

4. Zəif dırnaqlar və saç tökülməsi. Saçlar və dırnaqlar hormonal pozuntulara qarşı xüsusilə həssasdır. Bu xüsusilə hipotiroidizmdə nəzərə çarpır. Bu səbəbdən bir uğursuzluq meydana gəldikdə onlar incə və zəif olur və asanlıqla qırılmağa və tökülməyə başlayırlar. Və bu yalnız başdakı saçlara deyil, qaş və kirpiklərə də aiddir. Yeri gəlmişkən, hipotiroidizmdə spesifik bir sindrom, qaşın xarici kənarındakı saç tökülməsidir.

5. Boyundakı narahatlıq. Boyundakı şişlik və böyümə hissi, “boğazlı kofta hissi”, udmada çətinlik və ya boğuq səs – bütün bunlar həm də endokrinoloqla görüş üçün bir səbəb ola bilər.

6. Yüksək nəbz. Artan nəbz hipertiroidizmin bir əlaməti ola bilər. Qalxanvari vəz çox aktiv işlədikdə və artıq hormon istehsal etdikdə qan təzyiqi yüksəlir və nəbz sürətlənir. Yüngül fiziki aktivliyin belə nəfəs darlığına və ürək dərəcəsinin artmasına səbəb olduğunu hiss edə bilərsiniz. Tibbi nəzarət olmadan bu simptom taxikardiya və ürək çatışmazlığına səbəb ola bilər. Buna görə kardioloq və endokrinoloq ziyarətini təxirə salmamaq daha yaxşıdır.

7. Menstruasiya dövrünün pozulması. Qalxanavari vəzin problemləri bəzən məhsuldarlığa müdaxilə edir ki, yanı qadın bədəninin doğuş qabiliyyətidir. Bununla birlikdə, hipertiroidi olan qadınlarda qısa bir dövr və az miqdarda axıntı olur. Bəzən menstruasiya tamamilə dayandırılır. Aşkarlanmamış hipotiroidizmi olan qadınlar sonsuzluq və təkrarlanan abortlar kimi problemlərlə qarşılaşa bilər.

8. Əzələ və oynaq ağrısı. Qalxanvari vəz xəstəliyində ağrı nədənsə tez-tez nəzərə alınmır. Hipotireoz xəstəliyi olan insanlar əzələ və oynaq ağrılarını, xüsusən qol və ayaqlarda hiss edə bilərlər. Fibromiyalji (bədən boyunca simmetrik ağrı) və tunel sindromu da qalxanvarı vəz problemi olan insanlar üçün ümumi narahatlıqlardır.

9. Bağırsaq problemləri. Hipotireoz olan xəstələr ümumiyyətlə qəbizlikdən şikayət edirlər, boş nəcis olanlar isə qalxanvarı vəzin həddindən artıq aktivliyindən əziyyət çəkirlər

10. Quru dəri. Quruluq və qıcıqlanma müxtəlif xəstəliklərin – sedef, ixtioz, göbələk, allergiya, qaraciyər çatışmazlığı və zehni xəstəliklərin əlaməti ola bilər. Lakin qalxanvarı vəz xəstəliklərinin digər əlamətlərini taparsanız, quru dəri əlavə bir siqnal olacaqdır. Dərinin xarici təsirlərə qarşı daha həssas olması səbəbindən soyulmama xüsusilə dirsəklərdə və dizlərdə özünü göstərir. Səpki, qıcıqlanma, iltihab əmələ gəlir.

11. Bədənin istiliyində dəyişikliklər. Hormonal pozğunluq bədənin istiliyi tənzimləməsinə mane olur. Xəstələr digər insanlarla eyni otaqda olduqlarını üşüyürlər, baxmayaraq ki, otaqda olan digər insanlara istidir. Digər xəstələrə isə çox isti olur. Qalxanvari vəz nə qədər çox hormon istehsal edirsə, bədən istiliyi o qədər yüksək olur.

Qalxanvari vəz necə müayinə olunur

Sağlam uşaqlar və böyüklər üçün hər 2-3 ildən bir analiz vermək və qalxanvarı vəzin ultrasəs müayinəsini aparmaq kifayətdir. Diaqnoz qoyulmuş xəstəlikləri olan xəstələr üçün isə ildə bir dəfə və ya daha çox, müalicə edən həkimin tövsiyəsi ilə.

Standart profilaktik müayinə qalxanvarı vəzin UZİ və aşağıda sadalanan hormonlar üçün qan analizlərindən ibarətdir:

• Tireotrop hormon 
• Tiroksin (Т4) sərbəst
• Triodtironin (Т3) sərbəst

Müayinə nəticələrindəki anormallıqlar və ya müəyyən bir xəstəlik şübhəsi olduqda tiroqlobulinə (AT-TG) qarşı antitellər səviyyəsini əlavə olaraq yoxlamaq da yaxşıdır.

Qalxanvari vəz xəstəliklərinin qarşısını necə almaq olar

Çox vaxt qalxanvarı vəz problemləri genetik meyl və yod çatışmazlığı səbəbindən ortaya çıxır. Yod həqiqətən vacibdir: atomları tiroksin hormonunu təşkil edir. 

Tədqiqatçılar planetdəki hər üç nəfərdən birinin bədəndə yod çatışmazlığı ilə yaşadığını təxmin edirlər. Bəzi bölgələrdə gündə 150 ​​mikroqram (hamiləlik dövründə 250 mikroqram və laktasiya dövründə 290) nisbətində yod qəbulu 50-yə, bəzən də gündə 25 mikroqrama qədər azalır.

Qalxanvari vəz xəstəliklərinin qarşısının alınması çox sadədir: endokrinoloqlar yodun kifayət qədər qəbul olunmasını tövsiyə edir. Bunun üçün adi duzu yodlaşdırılmış duzla əvəz edin. Duz yemirsinizsə, yodlu əlavələr qəbul edin, ancaq bunu etməzdən əvvəl həkiminizlə məsləhətləşmək vacibdir.

Digər tövsiyələr:

1. Balanslı qidalanın. Qida rasionunuzda yod tərkibli qidalar olmalıdır. Bunlar balıq (xüsusilə cod, siyənək, halibut) və dəniz məhsullarıdır. Mal əti qaraciyəri, yumurta və süd, tərəvəzlərdən isə soğan, turşəng, ağ kələm də yod ilə zəngindir.
2. Kifayət qədər yatın, idman edin və mütəmadi olaraq analizlər verin. Qalxanvari vəzin sağlamlığı üçün bədənin bütövlükdə ciddi pozuntular olmadan işləməsi lazımdır.
3.  Passiv siqaret çəkmədən çəkinin və ya bu pis vərdişdən dərhal imtina edin. Qalxanvari vəzin xarici təsirlərə daha az həssas olmasına baxmayaraq, siqaret çəkmək ona çox təsir edir. Bu pis vərdiş bütün profilaktikanı ləğv edir və vəz xəstəlikləri riskini 80%-dək artırır.
4. Boyun nahiyələrinə zədələrdən və zərbələrdən çəkinin. Boyuna zərbələr kimi orqanın mexaniki zədələnməsinin qarşısını almaq vacibdir. Bez demək olar ki, dərinin altındadır və qayğıya ehtiyac duyur.

Qalxanvari vəzin sağlamlığını nəzarətdə saxlamaq son dərəcə vacibdir. Hormonlara gəlincə, ən kiçik bir narahatlıq da bütün bədənin işinə təsir göstərə bilər. Öz-özünə diaqnoz qoyma və öz-özünə müalicə etməyin. Unutmayın, vaxtında müayinə bir çox xəstəliyin qarşısını ala bilər.

Sağlam olun!